Skip to main content

Nō whea te karanga?

Ko Haupai Puke, kei Pūrekireki-Wīwī Marae, Pirongia

He Kupu Whakataki

E huatakina ana e au te ako mō te karanga mā te rāranga i tētehi whāriki.

Ko ngā whenu e kōrero nei, ko te orokohanga o te ao me te mana o te wahine, atua mai, tangata mai. Kātahi ka whakamārama mai i te wairuatanga mō te karanga. Whai atu i tēnā, ka whakamahuki i te karanga me ngētehi o ngā āhuatanga. Hei tāpiri atu, ka tirohia te kawe o te karanga i te pōwhiri. Nā, ka tapiki atu ki te whakarārangi i ngētehi tikanga hei aronga mō te kaikaranga.

He tīmatanga noa iho tēnei hei tūāpapa mō ngā akoranga me ngā wheako, whanake ake nei.

Ko te mana o te wahine nō te orokohanga

I te tīmatanga, ko Te Kore. Ka tautini, ka taumano ngōna tini āhuatanga katoa. Ka whakatauiratia mai, he mana tō te wā, kia manawanui tātou. Ko te tuarua, ko Te Pō. Nō konei, i ahu mai ai te ira wahine kia puta ake te ira atua.
Ko Papatūānuku te matua o te tangata [1]. Nōna anō ngā tikanga o te manaaki, o te aroha, o te whāngai, o te takohanga hoki a te whaea ki tāna tamaiti. Ko te tino tauira o te tamaiti, ko tōna whaea; kāore i kō atu i a Papatūānuku. Nōna hoki te reo tuatahi i riro ai i te wahine te mana o te karanga.
Ko Hine-ahu-one te tangata tuatahi o tō tātou nei ao, ā, ko te tangata tuatahi i hongia. Nāna i whakatauira mai te tapu o te wahine, ka mutu, he tapu tō te whare tangata. Me aro tātou ki te hā o Hine-ahu-one hei whakakite i te rerehua o tātou, o te wahine.
Katoa ngēnei tauira nō te orokohanga o te ao, e whakaahua ana i te mana me te tapu o te wahine inā tū ana ia hei kaikaranga mō tōna marae, otirā, mō tōna iwi.
He tauira moko kauae, Marutehiakina, Pūrekireki-Wīwī Marae
Ko te Wairuatanga
Kia tauwehea te kupu ‘wairua’ ki te ‘wā-i-rua’, e mōhiotia ana, e rua ngā wāhi e kuhu ana te kaikaranga i te wā kotahi.[2] Ko te ao kikokiko me te ao wairua; ko te tangata whenua me te manuwhiri; ko te pō me te ao mārama. Waihoki, he hou katoa ngēnei tū āhuatanga e raranga haere ana, ā, me takatū te kaikaranga.
Ko tā te kaikaranga mahi, he tūhonohono i ngā ao e rua nei mā te whakaputa o tōna reo, mā ngāna kupu, mā te heke o te hūpē, me te rere o ngā roimata. Ka tutū te hīnawanawa o te kiri, ko te wairua tērā. He mea ka rangona e te whatumanawa. Ko tōna tikanga, ka whakaohooho te karanga i te wairua o te minenga kua tatū mai.

He aha oti te karanga?
He maioha, he reo rāhiri te karanga. Ko ngā tini kaupapa katoa nō tuaukiuki, i tīmataria e te karanga. Nō te reo tuatahi nei, ka whārikihia te tūāpapa o te wairua o ngā hui. Koinei pea te take me tino whakapono te kaikaranga ki te wairua e taea ai e ia te whiri i ngāna kupu. Ko tā te karanga, anō nei he taura kei waenga i te ao kikokiko me te ao wairua.  
Ko te tino pūtake o te karanga, ko te kāre ā-roto me puta. Ka tukua te puna roimata kia rere hei whakamāmā i te mamae. He ora hoki kei roto i tēnā. Me mate tūturu te tangata kia rongo i te matemateāone, i te aroha hōhonu nei.
Ko te rangi o te karanga, he tōiri, he waitī e taurite ana ki te whakawhānautanga mai o te pēpi ki te ao tūroa. Ka tau atu tōu reo ki tētehi taumata e tika ana mōu kia tūhono atu ki tētehi ao kē atu, ki te ao wairua.[3] Kotahi tonu te hā o te karanga kia māro te haere o te raranga.

Ko tā te karanga mō te pōwhiri
Ko Donna Mahanga me ngā manuwhiri i te huritau ono tekau o tōku māmā


Nō aweko, ko te pōwhiri tonu te wā e tino kite ai ā tātou tikanga, ā, mohoa noa nei. Ka āta raupapahia ngā mahi a te tangata whenua me te manuwhiri me ngērā hoki a te wahine me te tāne. Nā reira, he wā tika ka kuhu mai ai te karanga.
Mā te haukāinga e wāwāhi kia eke te manuwhiri ki runga i te marae. Ka whakahokia e te kaikaranga tuatahi o te manuwhiri, ā, ka hua atu i te reo aumihi me te whakamōhio atu ko wai mā rātou, nō whea rātou, ā, ka hono atu hoki ki ngā whakapapa, ngā tohu whenua me ngā tāngata o te haukāinga.
Ko te karanga tuarua, he tangi, he whakamānawa atu hoki ki ngā tini mate o tēnā iwi, o tēnā iwi. Ka whakatara atu ngā kaikaranga i ngā wairua, ā, mā ngā tāne rātou e tuku me ā rātou whaikōrero. Ka tengi, ko ngā karanga e whakatakoto ana i te kaupapa e hui ai te minenga. Me hāngai pū ngā kupu ki te kaupapa. He tau-utuutu te whakahaere o te karanga; he tuku, he whakarongo, he whakautu.
Whakatakotoria tētehi koha, ka karanga atu te tangata whenua mō ngā whakaaro i horahia. Kāti rā, mutu ana te harirū, ka karanga te ope ki te tari o te ora, ki te kai. He tauira māmā noa iho tēnei, hoi, tārake ana te kitea, he tino tikanga tā te whanaungatanga a te Māori, tā te pōwhiri.

Ko ngā tikanga mō te karanga
Kāore i ārikarika ngā tikanga katoa a te karanga, nā reira, kua whakatūtira ngētehi tikanga matua hei whakaarotanga māku.
  • Ko te reo Māori: kia eke kairangi te karanga, me eke hoki tōu reo Māori. Mā tōu reo e whakaputa ngā kāre ā-roto, e whakahāngai kupu ki te horopaki o te wā.
  • Me mātua tautoko koe e tōu whānau, e tōu iwi hoki kia tū rangatira ai koe.
  • Ko te hauora: arā, me pakari te hinengaro, te tinana me te wairua.
  • Ko tōu hā: kei te puku tonu tōu kaha, me ako me pēwhea te tuku tika i tōu reo, pērā i ngā kaiwaiata.
  • Ko te whakaharatau: rapua ngā wāhi pai mōu ki te tuku i ō karanga. Kei te taha moana, kei runga pātiki, kei ngā tihi o ngā rākau, ngētehi o ngā wāhi pai hei whakangungu.[4]
  • Ko te whakarite i a koe anō i mua i te tuku i ngā karanga. He mea nui tēnei kia arahina koe me ō mahi.
He Kupu Whakakapi
Ko te karanga, he tuitui i a tātou. Ko te oro kē e tōia ana i te taha wairua, ā, ka hono ai te ao kikokiko ki te ao wairua. Ko ngā kupu, me tino hāngai ki te kaupapa kia ea, kia rerehua hoki.

Nā reira, ko wairua, ko whakaaro, ka puta ake a pūkenga.[5] Ko ngēnei ngā whenu matua hei waihanga i tōku whāriki.

He rārangi rauemi

1. Ko ngā kōrero ā-waha

Mangan, Hinureina
“KMW1 Te Whāriki”
Kauwhau
Tāmaki-Makaurau
14 Hōngongoi 2013
Papa, Pania
Wānanga Karanga
Te Panekiretanga o te Reo
Te Ara o Tāwhaki, EIT
Ahuriri
15 Kohitātea 2011

2. Ko ngā pukapuka whakaputa

Best, Elsdon
Māori Religion and Mythology Part 1
Museum of New Zealand Te Papa Tongarewa
Te Whanganui-a-Tara
1995
Matenga-Kohu, Jayne me Jude Roberts
Pōwhiri Rituals of Encounter
Wotz Wot Ltd
Kemurēti
2006
Moko Mead, Hirini me Neil Grove
Ngā Pēpeha a ngā Tīpuna
Victoria University Press
Te Whanganui-a-Tara
2001
Orbell, Margaret
The Illustrated Encyclopedia of Māori Myth and Legend
Canterbury University Press
Ōtautahi
1995
Walker, Ranginui
Ka Whawhai Tonu Mātou Struggle Without End
Penguin Books
Tāmaki-Makaurau
1990

3. Ko ngā pukapuka kāore i whakaputa

KMW1 Te Whāriki Reading Compilation
Te Wānanga-o-Raukawa, Poupou Karanga
Ōtaki
2009


[1] Moko Mead, wh 240
[2] Ferris, wh 27
[3] Papa, P
[4] Mangan, H
[5] Papa, P

Comments

Post a Comment

Ngā mihi nui i tō tuku whakaaro mai.

Popular posts from this blog

Manaakitanga

Ka mihi rā te ngākau ki a  +Sonya Van Schaijik  mōna i tono mai kia tuhi kōrero ahau mō te pukapuka #EdBookNZ 2015. Kei te tuakana, kua rangatira tēnei kaupapa i a koe. Uia mai ahau, he aha te manaakitanga? Ka hoki, ko te iho o te aroha Ko Kiara me Delilah i Kāwhia Moana Whakapakeke mai ahau i te mōhio, me mātua tautiaki i te manuwhiri ahakoa ko wai, ahakoa nō whea, ahakoa he aha tana take. Whāngaihia, atawhaitia, āta poipoia te tangata kia pai tana noho. Ina tomo atu tētehi tangata ki tō kāinga, kia kaua koe e pātai atu, “He kapu-tī māu?” kei whakamā ia i runga i tana kore hiahia ki te whakararu i a koe. Ko tāu kē nā, he whakataka kai, inu hoki me te kī atu, “Tēnā, kia kai tātou.” Hei whakaū i tāku e kōrero nei, He kai nā te ringaringa whero i taka. Ko tōku whānau waiwaiā e waiata ana i Maniapoto E - he waiata mō te manaaki tangata Kāore te manaakitanga i ākona i te kura, pērā i te pāngarau, eaoia, he tikanga ia ka kite ā-whatu, ka mahi ā-ringa, ka

Ehakē au i te wahine pūihi

Ahakoa i tuhia tēnei ki te reo Pākehā, he mea i pupū ake i taku riri i taku mātakitaki atu i te pakipūmeka,  Gurrumul  me te kūare o te nuinga o ngā kaiuiui i a ia. Kāore rātou i paku rangahau i ngā tikanga tūtakitaki i tētehi tangata nō tōna ake whenua, ā, he tino horokukū a Gurrumul ki te tuku i ngōna whakaaro ki tētehi tauhou. Ki taku nei titiro, kāore ngā kaiuiui i te mōhio ki tēnei mea te whakamānawa i te ahurea ake o te iwi taketake. Mō tātou te Māori, ka kawea atu ngā mahi i runga i te tika, te pono me te aroha, ā, ka whakatau te manuwhiri i te tuatahi. He mea nui te whakatū hui ki tētehi tauhou, ā, mā ngā tātou tikanga kē tātou hei ārahi, ahakoa ki whea.